Ó ×èêà´î âèéøëà äðóêîì ìîíîãðàô³ÿ "Öåðêâà ïîçà öåðêîâíîþ îãîðîæåþ"

Äìèòðî Ñòåïîâèê,
ä-ð áîãîñë. íàóê, ïðîôåñîð

Îñòàíí³ì ÷àñîì âèõîäèòü ÷èìàëî êíèæîê ïðî òðàäèö³éí³ Óêðà¿íñüê³ Öåðêâè Ïðàâîñëàâíó ³ Ãðåêî-Êàòîëèöüêó. Âèõîäÿòü â Óêðà¿í³ é ïîçà ¿¿ ìåæàìè, äðóêóþòüñÿ óêðà¿íñüêîþ òà ÷óæèíñüêèìè ìîâàìè. Áåç îãëÿäó íà çì³ñò öèõ ïðàöü, ñàì ôàêò çàö³êàâëåíîñòè óêðà¿íñüêèìè öåðêîâíèìè ñïðàâàìè º ïîçèòèâíèì ÿâèùåì. Îòæå, äóõîâíî-öåðêîâíå æèòòÿ â Óêðà¿í³ é ä³àñïîð³ æâàâå, âàðòå äîñë³äæåíü, ðîçäóì³â, àíàë³ç³â. Íàéá³ëüø íåáåçïå÷íèìè º áàéäóæ³ñòü ³ çàìîâ÷óâàííÿ öå íàñë³äîê çàñòîþ, ñòàãíàö³¿.

Ùîéíî â ×?êà´î ïîáà÷èëà ñâ³ò ôóíäàìåíòàëüíà ïðàöÿ â³äîìîãî ³ñòîðèêà é ïóáë³öèñòà Îêñàíè Õîì÷óê Öåðêâà ïîçà öåðêîâíîþ îãîðîæåþ. Êíèãà ç òðèâîæíîþ íàçâîþ ìຠùå òðèâîæí³øèé ï³äçàãîëîâîê: Ðîçêîëè ³ ðóéíàö³ÿ Óêðà¿íñüêî¿ Ïðàâîñëàâíî¿ Öåðêâè â ïîøóêàõ êîíñòàíòèíîïîëüñüêîãî âèçíàííÿ. ²ç ïîïåðåäí³õ ïóáë³êàö³é ïàí³ Õîì÷óê ó ðåäàãîâàíîìó íåþ æóðíàë³ Óêðà¿íö³ Àìåðèêè çà Êè¿âñüêèé Ïàòð³àðõàò íàóêîâî-áîãîñëîâñüê³é ãðîìàäñüêîñò³ â Óêðà¿í³ á³ëüø-ìåíø â³äîìà ïîçèö³ÿ àâòîðêè ùîäî çàòÿæíî¿ é êîíòðîâåðñ³éíî¿ ïðîáëåìè âèçíàííÿ íàñ ïîçàóêðà¿íñüêèìè ïðàâîñëàâíèìè é íåïðàâîñëàâíèìè öåíòðàìè. Öÿ ïîçèö³ÿ ãîñòðî êðèòè÷íà ³ íà öå º ïîâàæí³ ï³äñòàâè.

Ðàäóº òå, ùî çà öþ äóæå ñêëàäíó, ìîæíà ñêàçàòè, ì³æíàðîäíó ïðîáëåìó âçÿëàñÿ ôàõ³âåöü, à íå ëþáèòåëü (òåïåð-áî ïðî öåðêîâí³ ñïðàâè â Óêðà¿í³ ïèøóòü ó ãàçåòàõ, æóðíàëàõ ³ íàâ³òü êíèæêàõ ÷èìàëî ëþáèòåë³â, à òî é äèëåòàíò³â). ß ââàæàþ, ùî ï³ñëÿ ïðîô. Íàòà볿 Ïîëîíñüêî¿-Âàñèëåíêî â óêðà¿íñüê³é ³ñòîðè÷í³é íàóö³ íå áóëî á³ëüø ñåðéîçíîãî äîñë³äíèêà-æ³íêè ñòîñîâíî öåðêîâíèõ ïðîáëåì, í³æ Îêñàíà Õîì÷óê. Âîíà ôàõîâèé ³ñòîðèê, ìຠâ³äïîâ³äí³ íàóêîâ³ êâàë³ô³êàö³¿ (êàíäèäàò ³ñòîðè÷íèõ íàóê â Óêðà¿í³, äîêòîð ô³ëî-ñîô³¿ â ä³ëÿíö³ ³ñòîð³îãðàô³¿ ó ÑØÀ), ïðåêðàñíî âîëî䳺 ìåòîäîì íàóêîâîãî àíàë³çó, ìຠðîçê³øíèé àðõ³âíèé ³ îïóáë³êî-âàíèé ôàêòàæ ç ïðîáëåìè âèçíàííÿ, äຠçáàëàíñîâàíèé ïîãëÿä íà ð³çí³ ïèòàííÿ: ç³ñòàâëÿº çà ³ ïðîòè, ïðîïîíóþ÷è ÷èòà÷åâ³ ñàìîìó ðîáèòè âèñíîâêè.

Êíèãà äîáðå ðóáðèêîâàíà, ùî äຠìîæëèâ³ñòü ïðîñòåæèòè ïðîáëåìó â ¿¿ ðîçâèòêó. Êîæåí ³ç òðüîõ âåëèêèõ ðîçä³ë³â (Êîíñòàíòèíîïîëü ïðîòè Ìîñêâè, ÓÀÏÖ 1921 ðîêó ³ ðîçêîë Óê-ðà¿íñüêîãî Ïðàâîñëàâ’ÿ,  ïîøóêàõ âèçíàííÿ), ó ñâîþ ÷åðãó, ïîä³ëåíèé íà íèçêó ï³äðîçä³ë³â ³ ïàðàãðàô³â. Á³áë³îãðàô³ÿ çàéìຠ27 ñòîð³íîê, çàñâ³ä÷óþ÷è âåëèêèé îáñÿã ïîïåðåäíüî¿ àíàë³òè÷íî¿ ðîáîòè. Ïîä³áí³ êíèãè ïèøóòüñÿ íå ð³ê ³ íå äâà, ¿ì, ÿê ïðàâèëî, ïðèñâÿ÷óºòüñÿ êðàùà ÷àñòèíà æèòòÿ, íå êàæó÷è âæå ïðî îáñÿã âèòðà÷åíî¿ ³íòåëåêòóàëüíî¿ åíåð㳿. ³äíèí³ ö³º¿ êíèãè, ÿêà íåçàáàðîì ñòàíå ç îãëÿäó íà íåâåëèêèé íàêëàä ðàðèòåòîì, íå çìîæå îá³éòè æîäåí ñåðéîçíèé äîñë³äíèê öåðêîâíèõ ïðîáëåì, ³ íå ò³ëüêè ïðîáëåì óêðà¿íñüêèõ.

Ùîäî çì³ñòó, òî éîãî â áîäàé íàéêîðîòøîìó âèãëÿä³ íåìîæëèâî îõîïèòè â êîðîòê³é ñòàòò³. Ñêàæåìî ëèøå ïðî ãîëîâí³ ïîñòóëàòè é âèñíîâêè àâòîðêè. Íà áåçë³÷³ ôàêò³â ïàí³ Õîì÷óê äîâîäèòü, ùî ùèð³ ñïðîáè ïðàâîñëàâíèõ óêðà¿íö³â äîìîãòèñÿ ó êîíñòàíòèíî-ïîëüñüêèõ ïàòð³àðõ³â âèçíàííÿ ¿õíüî¿ Öåðêâè ç ìåòîþ áóòè â ºäèí³é ðîäèí³ ä³òåé Áîæèõ íà-òðàïëÿëè íà õèòðîñïëåò³ííÿ ïîðîæí³õ îá³öÿíîê òóðåöüêèõ ãðåê³â. Âåëàñÿ íå÷èñòà é íå÷åñ-íà ãðà, ìåòà ÿêî¿ ñòâîðèòè íîâó ïðàâîñëàâíó ³ìïåð³þ, ìåòîä ÿêî¿ ðîçä³ëÿé ³ âîëîäàðþé, ìîðàëü ÿêî¿ â³çàíò³éñüêà äâîëèê³ñòü. Íàâîäÿ÷è ðàçþ÷³ (³ ìàëîâ³äîì³ íàì â Óêðà¿í³) ôàêòè, ÿê âèïðîøóâàëè íàø³ àðõ³ºðå¿ ç ä³àñïîðè ó ãðåöüêèõ ïàòð³àðõ³â ó Ñòàìáóë³ âèçíàííÿ ö³ëî¿ íàøî¿ Öåðêâè àáî ÿêî¿ñü ¿¿ ÷àñòèíè â ÿê³éñü êðà¿í³, àâòîðêà ãëèáîêî ñóìóº é îáóðþºòüñÿ ç ïðèâîäó öèõ ìîðàëüíèõ ïðèíèæåíü. ² òóò ïàí³ Õîì÷óê ìîæíà çðîçóì³òè. Âîíà é ëþäè ¿¿ ïîêîë³ííÿ (äî íèõ ÿê íàóêîâåöü íàëåæó ³ ÿ) ïå-ðåæèëè ïîä³áí³ ïðèíèæåííÿ â ïîõìóð³ ðàäÿíñüê³ ÷àñè êîìóíî-á³ëüøîâèöüêîãî òîòàë³òàðèçìó. Àëå ìè íå çëàìàëèñÿ, çàëèøèâøèñü â³ðíèìè Áîãîâ³, ²ñòèí³ é Óêðà¿í³. Àëå ùîá ³òè äîáðîâ³ëüíî íà ÿâíå ïðèíèæåííÿ ó â³ëüíîìó çàõ³äíîìó ñâ³ò³ ³ ïåðåä êèì? öå íå äî ïîäóìàííÿ!

Òîðêàþ÷èñü ñüîãîäåííèõ öåðêîâíèõ ïèòàíü â Óêðà¿í³, ïàí³ Õîì÷óê ³ çíîâó ïåðåâàæíî íà ôàêòàõ, í³æ íà âëàñíèõ âèñíîâêàõ ï³äâîäèòü ÷èòà÷à äî äóìêè, ùî ïðèºäíàííÿ ÓÏÖ â Êàíàä³ ³ ÑØÀ äî Êîíñòàíòèíîïîëÿ â 90-õ ðîêàõ XX ñò. áóëî òðàã³÷íîþ ïîìèëêîþ. Öå ïðèºäíàííÿ ç ìåòîþ âèçíàííÿ âåäå â ãëóõèé êóò, ó í³êóäè. Ìîíîãðàô³ÿ íà ÷èñëåííèõ ôàêòàõ, öèòóâàíí³ äîêóìåíò³â äîâîäèòü, ùî î÷³êóâàíèõ íàñë³äê³â â³ä ïðèºäíàííÿ Óêðà¿íñüêèõ Ïðàâîñëàâíèõ Öåðêîâ ó Êàíàä³ ³ ÑØÀ äî Ïàòð³àðõàòó â Ñòàìáóë³ (â³äïîâ³äíî â 1990 ³ 1995 ðîêàõ) íå âèéøëî. Ö³ Öåðêâè í³áèòî é âèçíàí³ òàê çâàíèì ñâ³òîâèì ïðàâîñëàâÿì, àëå ¿õíüî¿ ïðèñóòíîñòè ³ ¿õíüîãî ãî?îñó òàì íå âèäíî é íå ÷óòè. Äàë³. Ö³ Öåðêâè ó ñâîºìó íîâîìó ñòàòóñ³ ö³ëêîì ïîçáóëèñÿ äîðîãîö³ííîãî äàðó àâòîêåôàëüíîñòè, ó ÿêîìó äîòè ïåðåáóâàëè. Ïðè âçÿòò³ ¿õ ï³ä îìîôîð Êîíñòàíòèíîïîëüñüêîãî Ïàòð³àðõàòó ¿ì áóëî îá³öÿíî, ùî âîíè, Öåðêâè â Êàíàä³ ³ ÑØÀ, çìîæóòü ä³éîâî âïëèâàòè íà ïîëàãîäæåííÿ ì³æïðàâîñëàâíèõ ñóïåðå÷îê â Óêðà¿í³. ³äòîä³ ìèíóëî â³äïîâ³äíî 12 ³ 7 ðîê³â, ³ ùî æ ìè áà÷èìî? Îáèäâ³ Öåðêâè â³ääàëèëèñÿ â³ä Óêðà¿íè íà ùå á³ëüøó â³äñòàíü, í³æ öå áóëî äî ïðîãîëîøåííÿ íåçàëåæíîñòè Óêðà¿íè. Äîïîìîãè í³ÿêî¿, àí³ ìîðàëüíî¿, àí³ äóõîâíî¿. Ñòàâëåííÿ íà ìåæ³ áàéäóæîñòè é âîðîæîñòè. ßêáè àíàë³ç öèõ íåâåñåëèõ ðåçóëüòàò³â ïðèºäíàíü 1990 ³ 1995 ðîê³â áóâ ò³ëüêè îñîáèñòèì âðàæåííÿì àâòîðêè, ç íåþ ìîæíà áóëî á ïîñïåðå÷àòèñÿ é íå ïîãîäèòèñÿ. Àëå, íà æàëü, âîíè ï³äòâåðäæåí³ áàãàòüìà ôàêòàìè, ùî íàâåäåí³ â ìîíîãðàô³¿. Á³ëüøå òîãî, íåãàòèâí³ (ó êðàùîìó ðàç³ íóëüîâ³) ðåçóëüòàòè îáîõ ïðèºäíàíü ïîä³ëÿþòü áàãàòî ñïîñòåð³ãà÷³â, â Óêðà¿í³ é íå â Óêðà¿í³ ñóùèõ.  îáîõ Óêðà¿íñüêèõ Öåðêâàõ çà îêåàíîì ï³ñëÿ ïðèºäíàíü íå íàñòàâ ñïîê³é, íå çàïàíóâàëà ºäí³ñòü. Âèçíàííÿ é êàíîí³÷í³ñòü ìàëî êîãî âò³øèëè ç òàìòåøí³õ óêðà¿íö³â. Áàãàòî ëþäåé, ÿê³ âì³þòü ëîã³÷íî äóìàòè, ñòàâëÿòü ðåçîíí³ çàïèòàííÿ: ÿêùî âæå ïðèºäíóâàòèñÿ, òî ÷îìó áóëî íå ïðèºäíàòèñÿ äî Êèºâà ³ âæå ðàçîì ³ç Êèºâîì, îäí³ºþ ïðàâîñëàâíîþ ãðîìàäîþ, íå äîìàãàòèñÿ âèçíàííÿ â äàâí³õ ³ñòîðè÷íèõ ñõ³äíèõ ïàòð³àðõàò³â? Íàâ³ùî òàêèìè äîâãèìè ìàí³âöÿìè õîäèòè, êîëè áóëà ïðÿìà äîðîãà?

Êíèãà ïàí³ Õîì÷óê ñòàâèòü áàãàòî ãîñòðèõ ïèòàíü ùîäî îãîðîæ, ùî ¿õ áóëî ïîíàñòàâ-ëåíî ð³çíèìè îñîáàìè ïîì³æ Öåðêâàìè. Íå íà âñ³ ç íèõ º ó êíèç³ â³äïîâ³ä³, àëå ãîëîâíó ïðîáëåìó îãîðîæ àâòîðêà òðàêòóº â òîé ñïîñ³á, ùî ñòîñîâíî óêðà¿íñüêèõ ïðàâîñëàâíèõ õðèñòèÿí, ï³ä ïðåòåêñòîì êàíîí³â, âèçíàíü, áëàãîäàòíîñòè ³ ò.ä., ÷èíèòüñÿ áàãàòî íåïðàâäè ³ ãðóáîãî ïîë³òèêàíñòâà, ÿêîìó íå ì³ñöå â Öåðêâ³ Õðèñòîâ³é ³ ÿêîãî ÷àñîì óíèêàþòü ³ ÷åñí³ ñâ³òñüê³ ïîë³òèêè.

ª â êíèç³ é óïóùåííÿ. Îáðàâøè ìåòîä ³ñòîðèçìó ³ õðîíîëîã³çìó, àâòîðêà ³íêîëè â³äñòóïຠâ³ä íüîãî, ïåðåõîäÿ÷è â³ä 20-õ, 30-õ ðîê³â äî ñó÷àñíîñòè, à öå óòðóäíþº ö³ë³ñí³ñòü ñïðèéíÿòòÿ. Êðàùå áóëî á ôàêòàæ ò³ñí³øå ïðèâÿçàòè äî ïåâíèõ ïåð³îä³â ³ ðîê³â. ª áàãàòî öèòóâàíü, àëå íå çàâæäè âêàçàí³ ¿õí³ äæåðåëà (õî÷ âîíè é çàçíà÷åí³ â á³áë³îãðàô³¿). Äåêîëè õèáóº ìîâà, ñòèë³ñòèêà âèêëàäó. Ðÿä íåîäíîçíà÷íèõ ïîä³é îö³íþºòüñÿ äóæå ãîñòðî é êàòåãîðè÷íî, ùî á³ëüøå ï³äõîäèòü äî ïóáë³öèñòèêè, í³æ äî æàíðó íàóêîâî¿ ìîíîãðàô³¿. Àëå ö³ óïóùåííÿ çîâñ³ì íå çíåö³íþþòü ôóíäàìåíòàëüíî¿ ïðàö³, ÿêà ç âåëèêèì ³íòåðåñîì áóäå ñïðèéíÿòà íàóêîâîþ ³ öåðêîâíîþ ãðîìàäñüê³ñòþ. ²ì’ÿ ä-ðà Îêñàíè Õîì÷óê, â³äîìå â Óêðà¿í³ ç ¿¿ ïîïåðåäí³õ ïðàöü, ³ç ðåäàãîâàíîãî íåþ æóðíàëó Óêðà¿íö³ Àìåðèêè çà Êè¿âñüêèé Ïàòð³àðõàò (îñîáëèâî ç áàãàòîö³ííîãî îñòàííüîãî âèïóñêó æóðíàëó ³ç ï³äçàãîëîâêîì Óêðà¿íñüêà Ïðàâîñëàâíà Öåðêâà â ïîøóêàõ âèçíàííÿ), â³äíèí³, ç ïîÿâîþ ìîíîãðàô³¿ Öåðêâà ïîçà öåðêîâíîþ îãîðîæåþ, ñòຠïîðÿä ç ³ìåíàìè íàéàâòîðèòåòí³øèõ ³ñòîðèê³â Öåðêâè.